Het was ook Sánchez' PSOE die gisteren de motie van wantrouwen had ingediend. Hij zocht daarvoor steun bij een bont gezelschap van regionale partijen. Zij steunden hem in ruil voor de belofte Rajoys begroting over te nemen.
De val van Rajoy werd vorige week ingeluid met het vonnis van de rechtbank in de zaak-Gürtel. Dat is een van de omvangrijkste corruptieschandalen uit de Spaanse geschiedenis, waarin Rajoys Volkspartij (Partido Popular, PP) een grote rol speelt. Het was niet de eerste keer dat de Volkspartij in verband werd gebracht met corruptie. Iedere keer weer wist Rajoy de dans te ontspringen, maar deze keer kwamen de veroordelingen wel erg dichtbij: een gewezen penningmeester van zijn partij verdween voor 33 jaar in de gevangenis vanwege de steekpenningen die hij ontving.
Rajoy hield donderdag vol dat ‘in de PP corruptie is voorgekomen, maar dat de PP geen corrupte partij is’. Strikt genomen heeft hij gelijk. Geen van zijn kabinetsleden maakte deel uit van het Gürtel-complot. Van de andere kant moest Rajoy in deze zaak zelf als getuige voor de rechter verschijnen, een nogal beschamend tafereel voor een zittende premier. Rajoy ontkende bij die gelegenheid het bestaan van een schaduwkas en het feit dat hij daaruit zou zijn betaald. Die verklaring werd vorige week door de rechter echter afgedaan als niet ‘voldoende geloofwaardig’.
Het vonnis was een nieuwe kras voor een premier die nooit erg geliefd is geweest in Spanje. In de zes jaar dat Rajoy premier is dreven de Spanjaarden graag de spot met de Galiciër: om zijn gebrekkige talenkennis, en om zijn onhandigheid. Daar kwam bij dat Rajoy tijdens de financiële crisis een straf bezuinigingsbeleid voerde.
Tot veler verbazing wist Rajoy na zijn eerste kabinetsperiode opnieuw de verkiezingen te winnen. Twee verkiezingen had hij nodig om een partner te vinden die zijn regering wilde gedogen. Tijdens de huidige termijn, die in het teken stond van de Catalaanse kwestie, verloor Rajoy ten slotte ook de sympathie van veel rechtse kiezers: ze vinden zijn optreden te weifelend, en steken volgens de opiniepeilingen over naar de nieuwe partij Burgers (C’s).
Pedro Sánchez zon al die tijd op een kans om Rajoy uit zijn ambt te zetten. De sociaal-democratische voorman weigerde de regering van Rajoy in 2016 te gedogen, maar werd toen door zijn eigen partij gepasseerd. Sánchez trad af en vocht zich terug via een leiderschapsverkiezing. Het corruptieschandaal stelde hem in staat zijn grote vijand in politiek opzicht om te leggen.
‘Treed af, mijnheer Rajoy, uw tijd is op’, riep Sánchez de premier op. Voor de sociaal-democraten is ‘Gürtel de PP, en de PP is Gürtel’. Sánchez voegde eraan toe dat Rajoy ‘in iedere andere democratie allang zijn verantwoordelijkheid had genomen’.
De premier in spe verwees naar het tijdperk-Rajoy als naar ‘een tijd waarin we de broekriem moesten aanhalen totdat we stikten’. Hij wil zelf socialer beleid gaan voeren. Vervolgens is het Sánchez’ bedoeling nieuwe verkiezingen uit te schrijven. De verkiezingsdatum hield hij vaag.
Het leek een uitgemaakte zaak dat Sánchez steun zou krijgen voor zijn motie van wantrouwen. Rajoy regeerde in minderheid, en ook de twee andere grote oppositiepartijen – Podemos en C’s – wilden van hem af. Maar zo simpel ligt dat in de Spaanse politiek niet: hier blijkt het altijd weer gemakkelijker ergens tegen te zijn dan gezamenlijk ergens vóór.
De liberale partij Burgers (Ciudadanos, C’s) weigerde Sánchez te steunen. Partijleider Albert Rivera heeft liever zo snel mogelijk verkiezingen. Zijn partij maakt volgens de peilingen kans de grootste te worden. Om Sánchez te overtuigen van zijn plannen, kwam Rivera met een aantal namen voor sociaal-democratische interimmers op de proppen, zoals Javier Solana (voormalig secretaris-generaal van de NAVO). De meesten van hen bedankten echter fluks voor de eer.
Het leidde ertoe dat Sánchez afhankelijk werd van wat Rajoy aanduidt als ‘een monster van Frankenstein’: een veelkoppig wezen, bestaand uit allerlei regionale partijen.
De Catalaans-nationalistische partijen zagen Rajoy graag vertrekken, maar ze wilden voor hun steun iets terug van Sánchez. Die beloofde hen donderdag ‘dialoog’. De Catalanen lieten geen misverstanden bestaan over wat ze daaronder verstaan: geen gekozen politici in de gevangenis.
Moeilijker was het voor Sánchez om de Baskisch-nationalisten over te halen. Rajoy, in dit verband betiteld als ‘oude kat’ (vrij vertaald: sluwe vos), probeerde de Basken in aanloop naar het debat onder druk te zetten. De net aangenomen begroting voor 2018 zou alsnog worden teruggetrokken. Dat betekent dat de Basken 540 miljoen euro zouden mislopen, vooral bedoeld voor spoorwegen en andere infrastructuur. Sánchez beloofde donderdag dat hij de begroting voor dit jaar intact zal houden.
In een laatste poging het lijf te redden, ging Rajoy er donderdag toe over angstige toekomstvisioenen te schetsen. De stabiliteit van Spanje zou in gevaar komen als hij moest aftreden, zei hij. Het is een scenario dat veel Spanjaarden daadwerkelijk de stuipen op het lijf jaagt: de geschiedenis van het land is getekend door lange periodes van politieke instabiliteit, waarbij het land in de praktijk onbestuurbaar was.
De financiële markten voedden die ongerustheid. Vanaf het moment dat Sánchez zijn motie aankondigde, steeg de rente op tienjarige staatsleningen. Ze blijven echter nog ver onder het niveau van Italië. Er is geen reden om aan te nemen dat Spanje zich onder een nieuwe regering zal onttrekken aan de Europese begrotingsdiscipline.
Rajoy besloot tijdens de middagpauze schielijk te vertrekken uit het parlement. Even later kondigde de ene na de andere partij aan de motie van wantrouwen te steunen, en daarmee werd zijn politieke doodvonnis getekend. Het is de eerste keer in de democratische geschiedenis van Spanje dat een premier op deze manier wordt weggestuurd.