Journaalkijkers klagen meer over nepnieuws en disbalans - NRC

Moet het Journaal in een item over het klimaat net zo veel aandacht geven aan sceptici als aan mensen die waarschuwen voor de opwarming van de aarde? Heeft een tegenstander van vaccinaties recht op evenveel ruimte aan tafel bij Buitenhof of Pauw als een voorstander? Of is dan sprake van false balance, onevenwichtige aandacht voor voor- en tegenstanders?

Hilversum worstelt met zulke vragen, zegt Margo Smit, ombudsman voor de publieke omroepen. Sinds anderhalf jaar gaat zij over de journalistiek en actuele meningsvorming bij de hele NPO. Ervoor, sinds medio 2015, werkte ze alleen voor de NOS. Smit is het loket voor klachten en opmerkingen over het Journaal, Studio Sport, Buitenhof, De Wereld Draait Door, documentaires, actualiteitenrubrieken. „Soms ben ik de Journaal-politie. Soms de diplomaat.”

Een belangrijke functie, want de omroep ligt onder vuur. Vanuit rechtse, populistische hoek klagen politici, commentatoren, media en twitteraars over de vooringenomenheid van de „linkse staatsomroep”, de „verspilling” van belastinggeld, het gebrek aan transparantie.

Praat mee met NRC

Vindt u dat er sprake is van een false balance, onevenwichtige aandacht voor voor- en tegenstanders over zaken als vaccinaties als het klimaat, bij de NOS? Onderaan dit artikel kunnen abonnees reageren. Hier vindt u meer over reageren op NRC.nl.

Dan is er plek voor een onafhankelijk instituut dat uitzoekt hoe omroepjournalisten werken en uitlegt als zij iets verkeerd doen. Denk aan het gewraakte NOS-artikel over zakenman George Soros. Smit oordeelde dat de NOS in die zaak beter zijn bronnen had moeten vermelden en duidelijker had moeten rectificeren.

Maar hoe de omroepen de taak van de ombudsman hebben gedefinieerd roept veel vragen op. Smits mandaat is beperkt, ze heeft weinig medewerkers en is slecht zichtbaar voor het publiek. Zo kan ze een correctie in een uitzending niet afdwingen.

Beperkt mandaat

In België en het VK vallen de hele VRT en BBC onder een ombudsman. Maar in Nederland hebben de omroepen afgesproken dat Smit slechts gaat over een beperkte categorie programma’s. En niet over Boer Zoekt Vrouw, Radar en tot voor kort niet over Rambam. Als het ministerie van OCW belt om te vragen wat de ombudsman vindt van tienermoeders in Vier Handen op één Buik, kan ze de verontruste ambtenaar alleen verwijzen naar BNN-VARA. Smit wil dat haar mandaat bondiger wordt geformuleerd tot de term ‘journalistiek’, welke titel daar ook onder valt. „Het is nu lastig uit te leggen. Het publiek snapt het niet.” Begin december sprak Smit hierover opnieuw met de omroepdirecteuren. Ze heeft „goede hoop” dat zij een oplossing vinden.

Welke omroepen aarzelen, weet ze niet. Bekend is dat vroeger weerstand bestond bij de consumentenprogramma’s; die zaten niet te wachten op het oordeel van een ombudsman voordat een gedupeerd bedrijf naar de rechter zou stappen.

In de Tweede Kamer pleitte D66 onlangs voor een breder mandaat: de ombudsman moet ook gaan over niet-journalistieke programma’s. Daar zit Smit niet op te wachten. Nu al is haar slagkracht beperkt, met één medewerker en één stagiair. Ze kan nu onvoldoende in de gaten houden wat omroepen online doen – op eigen sites, YouTube, Facebook, Instagram.

Meer klachten

Mensen zijn dit jaar meer gaan klagen over de omroep. In 2017 kreeg Smit 500 vragen en klachten, eind 2018 zullen dat er ongeveer 1.250 zijn. Dat komt doordat ze bekender is geworden bij het publiek, denkt ze. „Maar ik ben nog niet zichtbaar genoeg.” Mensen klagen over van alles, tot en met de ondertiteling; 100 tot 150 gaan er over journalistiek-ethische zaken, de helft daarvan over de NOS. „De NOS verzorgt ook de helft van alle journalistiek van de publieke omroep.” De BBC krijgt volgens Smit jaarlijks meer dan 200.000 vragen. Rond 450 gaan over de journalistiek.

De aard van de klachten is niet veranderd sinds 2015, zegt Smit. Thema’s zijn objectiviteit, onafhankelijkheid en onpartijdigheid van NPO-programma’s. En dan vooral het vermeende gebrek daaraan. „Mensen beschuldigen de omroep nu wel meer van het verspreiden van nepnieuws, maar dan gaat het vaak om nieuws waar ze het mee oneens zijn.”

Net als veel buitenlandse media worstelt de publieke omroep, volgens Smit, met ‘false balance’. Als een Journaal-item over de opwarming van de aarde 4 minuten duurt, moet je de sceptici dan 2 minuten aan het woord laten, al zegt de wetenschap dat het klimaat verandert? Na een klacht van sceptici over de „alarmistische toon” van de NOS inzake het klimaat, analyseerde Smit twee jaar berichtgeving over het thema. „Er bleek: het Journaal bericht niet ‘50/50’ over het klimaat, de helft over voorstanders en de helft over tegenstanders. Maar dat mag van mij. Tegenstanders moet je aan het woord laten, maar in redelijkheid.”

Taak presentator

Als het gaat om afgewogen berichtgeving heeft de presentator in live programma’s een grotere verantwoordelijkheid dan hij of zij nu soms neemt. Een gast die feitelijke onjuistheden bezigt mag niet wegkomen met onzin, vindt Smit. Ook al passen diens opmerkingen bij de kleur van een (leden)omroep. „Dan juist moet je feiten en meningen scherp scheiden.” Misschien, zegt Smit, moeten omroepen hun wereldbeeld explicieter uitdragen. „Kijkers weten niet welke omroep wat maakt. Dat WNL staat voor het rechtse geluid zal niet elke kijker van Goedemorgen Nederland zich realiseren.”

In de discussie over het corrigeren van gasten wijzen critici op uitzendingen van Buitenhof en Pauw. In beide praatprogramma’s kregen tegenstanders van vaccinaties ruim de kans hun ideeën te verkondigen. In Buitenhof sloot presentator Diana Matroos, tot ergernis van kijkers, de discussie af met de dooddoener: „U gaat het niet eens worden, maar u hebt uw eigen verhaal kunnen doen.” Smit kreeg een klacht van een kijker over deze aflevering. Die heeft ze doorgestuurd aan Buitenhof.

Hadden Matroos en ook Pauw meer weerwoord moeten bieden? Smit wil individuele presentatoren niet afvallen, maar benadrukt wel de verantwoordelijkheid van de alerte, kundige, voorbereide presentator.

Maar, zegt Smit. „als mensen niet meer klagen moet je je pas echt zorgen maken – dan doe je er niet meer toe.”