Media trappen gretig in nepnieuws over Israël

Nepnieuws. Desinformatie. Op hooghartige toon wordt ons de les gelezen, en op bezwerende toon doorverwezen: volg mainstream media, betrouwbare media. Redacties waar serieuze journalisten zitten, die het nieuws kunnen cureren. Deze week lieten gerenommeerde media vooral zien die verantwoordelijkheid helemaal niet aan te kunnen. Hoe het internet (weer) won.

Het feit dat iemand een fout maakt, zegt niets over een persoon of instelling. Waar mensen zijn, worden fouten gemaakt. Hoe mensen omgaan zodra ze met een fout worden geconfronteerd, dát zegt alles. De misstanden binnen de vele klokkenluiderszaken die de Nederlandse overheid rijk is, gaan grotendeels niet eens over de veiligheidssituatie of de misstand die de klokkenluider aan de kaak stelt. Nee, de reactie van zijn of haar leidinggevende - dát is wat het dossier vormt. In plaats van dank te betuigen voor het wijzen op een veiligheidsrisico, worden klokkenluiders (bijvoorbeeld bij Defensie) bedankt in de vorm van valse aangiftes, het antedateren van documenten, het plegen karaktermoord en het afleggen van valse verklaringen.

Mensen doen de gekste dingen om maar niet te hoeven toegeven dat ze er naast zaten. Wegpoetsen, afdekken en afhouden.

Gek genoeg moest ik daar ineens aan denken, toen ik Nederlandse (en buitenlandse) media eerder deze week klakkeloos de claims van Hamas zag Ctrl-C/Ctrl-V’en. Israël zou een ziekenhuis hebben gebombardeerd, waarbij 500 doden zouden zijn gevallen en nog eens honderden mensen onder het puin zouden liggen, aldus de Palestijnse autoriteit (en tevens EU- en VN-terreurlijstbezetter) Hamas. Deze claim werd overgenomen door Al-Jazeera (in handen van Hamas-brievenbusstaat Qatar) en dat is blijkbaar gerenommeerd genoeg om onverifieerbare claims één op één van over te nemen. De NOS repte over “500 doden nog mogelijk honderden onder het puin”, RTL Nieuws en NRC over een “Israëlische raketaanval”. Pushmeldingen onderstreepten de gretigheid om het ‘nieuws’ als eerste te brengen.

Nu hoef je geen politicoloog te zijn om tot de conclusie te komen dat het klakkeloos overnemen van een claim van één van de strijdende partijen in een gewapend conflict, journalistiek gezien niet de meest solide keuze is. Als iemand zegt dat het regent, is het jouw taak als journalist om je kop uit het raam te steken - niet om oorlogspropaganda wit te wassen. Iets wat nu.nl, NOS, NRC en RTL Nieuws, NRC, Khalid & Sophie (BNN/VARA) doodleuk allemaal wél deden - die laatste zelfs live in de uitzending, zonder enig voorbehoud of verificatie:

Je hoeft ook geen politicoloog te zijn om je achter de oren te krabben over de timing: waarom zou Israël een dag voor de komst van de Amerikaanse president, Joe Biden, en du moment dat de Duitse kanselier Scholz nog in the house is, zonder vooraf gegeven waarschuwing een ziekenhuis in Gaza bombarderen? Niet heel handig op het moment dat je internationale steun probeert te behouden, of aan het vergaren bent voor een mogelijke grondoorlog. Als het dus inderdaad een vergissing was of Israël helemaal niets ermee te maken had, zou je verwachten dat ze (naast een verklaring op de blauwe ogen) ondersteunend beeld- en geluidsmateriaal aanleveren om hun onschuld te aan te tonen. Het liefst ook nog even geverifieerd door het Pentagon en eventueel nog onafhankelijke experts van een internationale organisatie. Op moment van schrijven is dat - op dat laatste na - ook allemaal gebeurd.

Los daarvan kwam al vrij snel berichtgeving op gang die nog meer twijfel zaaide bij de “Israëlisch bombardement, 500 doden”-claim . Er waren namelijk geen beelden, alleen “ooggetuigenverklaringen” (waarvan ik mij serieus afvraag of NOS- of andere Nederlandse journalisten er daarvan op dat moment ook maar eentje hoogstpersoonlijk heeft gesproken). Hamas-dependance Gaza Health Ministry kwam zelfs met het opvallend specifieke dodenaantal van 471. Nu heb ik zelf tijdens mijn promotieonderzoek de kosten van militaire interventies door twaalf democratieën in de periode tussen 1990-2013 in kaart gebracht door te kijken naar zowel militaire als burgerslachtoffers, en over die laatste kan ik u vertellen: die zijn in de praktijk vrijwel nooit zo snel, zo specifiek. Zeker in omstandigheden waarin de strijdende partijen geen staatslegers in herkenbaar uniform zijn, maar waar “civiel” en “strijder” een dynamisch Venn-diagram vormen. Er wordt daarom vrijwel altijd met schattingen gewerkt met een boven- en ondergrens. Zo liggen de Amerikaanse inschattingen van bij hun drone strikes omgekomen burgerslachtoffers altijd aanzienlijk lager dan de tellingen van NGO’s en partijen aan de ontvangende zijde van deze aanvallen. Alle partijen hebben een belang om het aantal slachtoffers op een bepaalde hoogte (of laagte) te zetten en zijn derhalve op zichzelf beschouwd notoir onbetrouwbaar.

Wat deden enkele gevestigde media in dit geval bij gebrek aan beelden van het vermeende getroffen ziekenhuis? Nou gewoon, andere plaatjes er bij plakken om niet het nieuws te verslaan, maar Hun Beeld Van Het Nieuws te kunnen publiceren. Zo viel het schrijver Leon de Winter op dat Het Parool onder de berichtgeving “Israëlisch bombardement op ziekenhuis, honderden doden bij luchtaanval” een foto had van iemand tussen puinstukken van een kapotgeschoten gebouw:

Na rondvragen en doorzeuren - zeg maar waar journalisten normaal gesproken voor worden betaald om te doen - werd De Winter teruggebeld door de fotoredactie van Het Parool: de foto was van maandag 16 oktober (eerder dus) in Khan Younes, zeker 20 kilometer ten zuiden van het ziekenhuis. Oftewel: totaal andere plek, totaal ander tijdstip. Niet alleen in Nederland gingen fotoredacties hun journalistieke boekjes te buiten. Zo had ook de New York Times bij gebrek aan beelden van de gebeurtenis ‘zomaar’ een foto van elders uit Gaza bij hun nieuwsbericht geplakt:

De omvang van deze journalistieke canard werd pas duidelijk toen er uiteindelijk wél echte beelden naar buiten kwamen van het ziekenhuis: geen inslagkrater te zien, wel een enigszins verschroeide parkeerplaats die niet de indruk wekt dat er een verwoestende explosie was gebeurd.

Het was niet ondanks, maar juist dankzij het internet, met name dankzij dat vermaledijde Twitter (tegenwoordig X) dat experts maar ook journalisten die wel enig moreel besef in hun sodemieter hebben, in staat waren om zo goed mogelijk te reconstrueren wat er wel (of niet) was gebeurd. Bellingcat kon bijvoorbeeld op basis van openbare bronnen (tegenwoordig heet dat “OSINT”), zoals social media posts van onder andere persbureau Reuters (dat als een van de eerste foto’s van de locatie had) en Telegram-kanalen een reconstructie maken . Door het bronnenmateriaal kritisch te vergelijken kwamen deze onderzoekers - net als Israël - tot de conclusie dat de impact-krater niet overeen komt met die van een luchtaanval.

De internetspeurders zeggen (terecht) niets over de daders: hoewel het IDF namelijk geluidsmateriaal heeft vrijgegeven waarop strijders van Islamic Jihad te horen zouden zijn, moeten deze (net als het vrijgegeven beeldmateriaal) nog worden geverifieerd door een onafhankelijke expertgroep. Uiteraard moeten we de ondersteunende verklaring van het Pentagon over Israëls lezing van zaken niet met een korreltje zout nemen, maar tegelijkertijd zal het laten meekijken van de Amerikaanse bondgenoot ook niet de gehele internationale gemeenschap overtuigen.

Toch waren er ook enkele lichtpuntjes. Hoewel gymnasiumlinkse media graag een beetje neerkijken op WNL (vaak door hun slogan “vrolijk rechts” tussen aanhalingstekens te zetten), bleek de omroep van hoofdredacteur Bert Huisjes wederom een nuchter Asterix- en Obelix-dorpje op het Mediapark. Oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen mocht inbellen (en later zijn betoog nogmaals in Op1 herhalen), en waarschuwen dat het vreselijk belangrijk is om eerst de feiten zélf te checken en daarbij rekening te houden met kleuring van de berichtgeving door belanghebbenden in een conflict. Ook mocht hoogleraar aan de Defensieacademie Martijn Kitzen in Goedemorgen Nederland aanschuiven om enkele zeer terechte punten te maken over de rol van oorlogsnarratieven.

Bijzonder om te zien was het dat mensen - naast een ontbijtshow - vooral op het internet in het algemeen en bij GeenStijl in het bijzonder terecht konden voor nuance. Hier werden slagen om de arm werden gehouden. En niet oordelend, zoals in het NRC, dat op basis van ongeverifieerde beweringen doodleuk schreef dat “Israël een nieuwe grens lijkt te hebben overschreden in een strijd waar het zich toch al weinig van het internationale recht aantrok.”

Het deed de wenkbrauwen fronsen. Die week daarvoor hebben diverse gevestigde media dagenlang zitten ouwetakkenbossen over het waarheidsgehalte van de verhalen over door Hamasterroristen onthoofde joodse baby’s, maar pompten ze binnen een paar minuten de niet bewezen (en zoals later dus bleek: valse) claim over een Israëlische luchtaanval op een ziekenhuis rond. De enige reden die ik kan bedenken, is zogeheten confirmation bias . Mensen hebben de onhebbelijke neiging om informatie te zoeken en op zodanige wijze te interpreteren dat ze daarmee hun reeds vaststaande ideeën kunnen bevestigen. Als je bijvoorbeeld Googlet of honden beter zijn dan katten, krijg je inderdaad heel veel informatie over waarom honden beter zijn dan katten. Maar als je vraagt of katten beter zijn dan honden, gebeurt het tegenovergestelde. Het zorgt er ook voor dat we informatie die onze ideeën bevestigen, onevenredig veel zwaarder wegen dan informatie die onze ideeën uitdagen.

Precies dit is de reden waarom ik voormalig VVD-kamerlid en huidig HCSS denktanker Han ten Broeke groot gelijk moet geven in zijn constatering dat bij deze vorm van berichtgeving “maskers afvallen”. Media zoals de NOS, NRC, NU en RTL Nieuws hebben in hun selectieve weging van feiten vooral laten zien waar ze zelf staan in dit conflict, terwijl ze een pretentie van objectiviteit uitstralen.

Je kunt op basis van zo weinig informatie alleen zo stellig iets rondpompen, als het je reeds vaststaande ideeën bevestigt. In dit geval een wereldbeeld waarin Israël “the bad guy” in het conflict is. Daarom was het ook zo lastig te geloven dat er inderdaad baby’s waren onthoofd, dat inderdaad de buik van een zwangere vrouw was opengesneden en haar foetus verwijderd, dat inderdaad granaten in schuilkelders werden gegooid. Zelfs bij gruwelijkheden live en niet zelden door de Hamasdaders zelf werden gebroadcast (en er dus volop beelden beschikbaar waren) werd er ge-ja-maard, wegkruipend achter het adagium van het belang van journalistieke objectiviteit en voorzichtigheid. Hamas die genocidaal antisemitisme in de praktijk bracht, kwam niet overeen met het wereldbeeld dat bestaat over onderdrukte Palestijnen. Met het bericht dat Israël als ‘tegenzet’ een ziekenhuis zou hebben gebombardeerd, werd dit wereldbeeld weer eventjes in balans gebracht: ‘Ah! Eindelijk! Israël zoals wij het kennen: als onderdrukkers, kolonisten en plegers van oorlogsmisdaden!’

Wat deden diverse redacties, toen zij werden geconfronteerd met nieuwe feiten die dat wereldbeeld opnieuw deed wankelen? Negeren. Beeldmateriaal dat zorgde voor cognitieve dissonantie over de gebeurtenis, werd plotseling weer benaderd met honderd slagen om de arm. Alle berichtgeving werd vlugjes voorzien van een “zou”. In de derde persoon geschreven mitsen en maren werden toegevoegd over dat er ‘discussie is over de herkomst van het projectiel’. Wat moeten we nou geloven hè? Lastig. Lastig. Als je alles gewoon lekker in twijfel gaat trekken wat je ziet, ben je zelf ook nergens ooit op aan te spreken - moet men ook bij Parool hebben gedacht:

Uiteraard in een keurig gebalanceerd both sides -jasje: “Was het opzet of een afzwaaier?”, kopte NRC - nadat ze hun fake news over de “Israëlische luchtaanval” niet hadden gerectificeerd, maar slechts hadden voorzien van een “aanvulling”. Een aanvulling . Dat zegt maar één ding, namelijk dat je je nooit laat corrigeren. (“Op dat moment was nog niet duidelijk genoeg blahblahblah dus eigenlijk hebben we geen fouten gemaakt, blahblahblah”). Dat je nooit bereid bent iets terug te nemen. En dus ook niet in staat bent om fouten - die hoe dan ook gebeuren - toe te geven.

Een krant die nooit corrigeert maar aanvult, heeft geen enkel lerend vermogen. Een krant die nooit corrigeert maar aanvult, stelt ego boven inhoud. Een krant die nooit corrigeert maar aanvult, is derhalve chronisch onbetrouwbaar.

Maar Giselle van Cann (Hoofd-Laroes van het NOS Nieuws) spande echt de kroon. Gevraagd naar de berichtgeving onder haar verantwoordelijkheid kwam ze op NPO Radio 1 met de volgende verklaring: “Wat hier eehmmmm….ehmmm…ehmmm…niet helemaal goed gaat hmm..is dat ehmmm…we…ehmmm…onvoldoende duidelijk maken dat Hamas zegt dat dit een Israëlische luchtaanval is”. NEE MUPPET. Het probleem is dat je het überhaupt opschrijft en brengt als nieuws. “Goedenavond. Dit is het Achtuurjournaal. Mark Rutte heeft tien peuters verkracht. Dat zegt Thierry Baudet. Mark Rutte zelf heeft nog niet op de aantijging gereageerd.”

Nou Mark, veel plezier met bewijzen dat je geen tien peuters hebt verkracht, en hou je taai hè, tijdens de volgende boodschappenronde bij de Appie Heijn…

Eenmaal “out there” is het lastig het beeld bij te sturen. Want net zoals bepaalde redacties besloten nepnieuws te publiceren omdat het zo lekker hun wereldbeeld bevestigde, zo zullen ook nieuwconsumenten op dit beeld handelen omdat zij ook hier een legitimatie van diezelfde denkbeelden aan ontlenen. Want ja, wordt ons niet altijd verteld dat je de NOS moet vertrouwen? De NOS niet vertrouwen, dat maakt je toch een populist?

De fallout van deze valse berichtgeving kwam dan ook niet neer op redacties, maar op de stoep van Israëlische ambassades. Boze burgers kwamen demonstreren tegen een onbewezen - en naar alle waarschijnlijkheid nooit gebeurde - gebeurtenis. Diezelfde media die hun mond vol hadden over wat nepnieuws deed in de Verenigde Staten, toen boze QAnon-Sjamanen en Sietske Bergsma-moekes het Capitool bestormden tijdens de ‘coup’ op 6 januari 2021, dragen nu precies diezelfde verantwoordelijkheid voor de boze menigtes die zich verzamelden voor Israëlische ambassades. It goes both ways, bitches.

Juist omdat de NOS, DPG-titels en Mediahuiskranten die nu zo nat gaan, doorgaans zooooo’n (*spreidt armen*) grote mond hebben over het belang van feiten, gecontroleerde en gebalanceerde berichtgeving, de fysieke gevolgen van nepnieuws in termen van mogelijke agressie - snap ik wel dat sommige Joodse burgers in Nederland hier (bijna) opzet in gaan zien. Juist als je waarschuwt voor de opruiende effecten van nepnieuws, hoe kun je zelf dan niet voorzien dat (in een periode van oplaaiend antisemitisme waar Jodensterren op appartementen verschijnen en Joodse kinderen van school worden gepest) dit soort onzorgvuldigheid Joodse medeburgers in gevaar brengt?

Iets hoeft niet waar te zijn om wel gevolgen te hebben. Het is immers niet de gebeurtenis die gevolgen heeft, maar de interpretatie van gebeurtenissen. In de wetenschap staat dit bekend als het Thomas Theorem: If men define situations as real, they are real in their consequences. Dus als mensen geloven dat Israël een luchtaanval op een ziekenhuis heeft uitgevoerd waarbij honderden Palestijnse burgerdoden zijn gevallen, dan gaan mensen (die dat zelf niet kunnen controleren en afgaan wat het ‘betrouwbare’ nieuws hen vertelt) daarop handelen. Degenen die naar buiten stappen en zich geroepen voelen om te handelen, zijn niet per se de meest frisse en sowieso niet de meest emotioneel terughoudende personen.

Dat leidde tot het scanderen van de deze weken zo veel gehoorde antisemitische leuzen als “From the river to the sea, Palestine shall be free” - die letterlijk geïnterpreteerd kan worden als een oproep tot de vernietiging van Israëlische staat. De uitspraak valt juridisch gezien - zo oordeelde de rechter deze zomer naar aanleiding van een specifiek voorgelegde gebeurtenis - onder de vrijheid van meningsuiting. Net als Allahu Akbar roepen onder een Taliban-vlag op zo’n zelfde demonstratie als reactie op de grootste pogrom sinds de Holocaust onder die vrijheid valt. En net zoals de hondenfluitjes van Thierry Baudet (van de antisemitische instapper “Ik heb twijfels over de officiële lezing van de gebeurtenissen op 9/11” tot aan zijn getwitter over de bekende antisemitische theorieën over de ‘Protocollen van de Wijzen van Zion’) juridisch wel door de beugel kunnen, heb ik weinig twijfel over achterliggende antisemitische wereldbeelden. Dat een uitspraak an sich juridisch niet antisemitisch is, maakt ‘m in de context nog niet vrij van Jodenhaat. En net als mainstream media die bepaalde feiten van de ene zijde zwaarder laten wegen dan vergelijkbare feiten vanaf de andere kant, zien we ook eenzelfde ambivalentie richting context. Die context werd bij Thierry Baudet tot op de laatste komma uit zijn bizarre “Uil van Minerva”-speech gedistilleerd (terecht!), maar die wordt even compleet over het hoofd gezien zodra het om evident genocidaal antisemitisme binnen radicaal islamitische politieke organisaties (zoals in de beginselverklaringen van Hamas duidelijk te lezen) en hun naargeestige fellow travelers gaat. Nee, dan is het ineens “polariserend” en moeten we de boel bij elkaar houden - zodanig zelfs, dat het hijsen van een Israëlische vlag in Rotterdam eerder als een veroorzaker van “maatschappelijke onrust” kan worden gezien, dan het feit dat we net getuige waren van de grootste moordpartij op joden sinds de Holocaust.

Net zoals in klokkenluiderszaken - waar nooit de fout zelf maar altijd het toedekken van de fout de misstand is, of denk ook aan het Toeslagenschandaal - vermoedde ik ook hier aanvankelijk onbewuste incompetentie. Kwaadwillendheid kom je immers zelden zo openlijk tegen. Het is in 99% van de gevallen een litanie en opeenstapeling van fuckups , ego’tjes en/of onmetelijke domheid.

Tegelijkertijd is er ook een moment waarop je moet constateren dat het “niet zien” angstaanjagend dicht bij “niet willen zien” komt. En dus een actieve keuze wordt. Eentje die niet weg te poetsen is met je confirmation bias , je media-ego’tje en je politieke voorzichtigheid.

Want als ik de afgelopen weken zo eens op een rijtje zet, wordt het steeds lastiger om “onmetelijke incompetentie” als verklarende variabel te zien:

1. Het is een keuze om niet oorspronkelijk fotomateriaal als nieuwsfoto te plaatsen bij een bericht met niet geverifieerde claims;

2. Het is een keuze om desinformatie en nepnieuws niet terug te trekken, en niet te rectificeren met net zoveel moeite (pushberichten, dikgedrukte mededelingen, verwijderde pagina’s) als je deed om de valse informatie te verspreiden;

3. Het is een keuze om ergens onderin op pagina 17 een kleine “aanvulling” te publiceren #krantjemaken;

   

4. Het is een keuze om alles weg te wuiven en te bedekken onder een laffe “ fog of war , niets is zeker”-both sideism (in plaats van als journalist je werk te gaan doen en zo goed mogelijk die fog proberen weg te nemen voor je lezers);

5. Het is een keuze om in tijden van oplaaiend antisemitisme in verkiezingstijd als lijsttrekker je waffel te houden omdat je uitspreken tegen Jodenhaat campagnetechnisch niet zo lekker ligt;

6. Het is een keuze om als gesubsidieerde Nie Wieder-clubjes - die jaar in jaar uit bakken geld binnenharken voor hun jaarlijkse bukkake van na-oorlogs verzet - je smoel te houden op het moment dat er hakenkruizen en jodensterren op Nederlandse appartementen en studentenwoningen verschijnen;

7. Het is een keuze om de politiemacht hooguit deëscalerend op te laten treden en als samenleving de veiligheid van Joodse burgers en schoolgaande kinderen niet te garanderen (maar hoe snel en hoeveel geld vrij kan worden gemaakt zodra de politiek ergens wél een prioriteit van maakt, hebben we mooi tijdens de coronacrisis kunnen zien);

8. Het is een keuze om als raadslid weg te lopen bij de stemming over een motie die zich uitspreekt tegen Jodenhaat, omdat het uitspreken tegen Jodenhaat “te polariserend” zou zijn;

9. Het is een keuze om het diepgewortelde antisemitisme binnen de islamitische geloofsgemeenschap te ontkennen of zelfs te doen alsof het niet bestaat;

10. Het is een keuze om uit te gaan van Westerse postmoderne morele equivalentie terwijl hier twee gewapende partijen totaal anderen waardensystemen hebben: eentje waar de beloning het garanderen van een aards leven voor geloofsgenoten is (Israël), een andere waar die beloning pas komt bij de dood (jihadisten en de extreme tak binnen Hamas).

Het is ironisch genoeg juist dankzij het “open riool” Twitter dat iedereen precies kan zien waar de antisemitische stank vandaan komt.

Nie wieder, is nu.

Bindende twee uur durende kijktip: Timon Dias (die ene bloggert van GeenStijl) in gesprek met Michiel Lieuwema (dat VPRO mannetje van de Snijtafel) waarin Dias volledig David Attenborough gaat. Observerend, zonder normatief of politiek-ideologisch oordeel, duidt hij met oprechte bezorgdheid Alfred J. Kwak moralisme: “Nederlanders hebben een cartoonesk-infantiele beleving van goed en kwaad. Het kwaad is een Nazi in een leren Hugo Boss-jas die Anne Frank uit haar huis komt trekken.”